Mensen zijn niet ‘kwaad’ van zichzelf; ze hebben zowel de neiging om goed te willen doen, als de neiging om alleen in het eigenbelang te handelen. Bij de opvoeding (en eigenlijk bij alles) zou je die neiging om het goede te willen doen moeten stimuleren. Dat is niet zo eenvoudig, omdat we gewend zijn om te denken vanuit een ander mensbeeld.

Wanneer je het idee hebt dat de mens ‘van nature slecht’ is, wanneer je gelooft dat beschaving slechts een laagje vernis is, zul je opvoeden vanuit het idee dat beschaving iets is dat je kinderen door middel van straffen en belonen bij moet brengen, en alles moet controleren en in de gaten moet houden. Kinderen moeten als het ware ‘gedresseerd’ worden.

Het probleem is, dat dat idee niet klopt. Wanneer mensen dus opvoeden vanuit dat idee, werkt dat contraproductief.

Is beschaving een dun laagje vernis?

Het is geen wonder dat veel mensen denken dat beschaving slechts een dun laagje vernis is, en dat mensen ‘van nature’ geneigd zijn tot ‘het kwade’.

In de eerste plaats behandelt de overheid mensen alsof ze niet te vertrouwen zijn. Mensen die een uitkering krijgen moeten verplicht vrijwilligerswerk doen (kennelijk is er geen vertrouwen dat mensen dat zelf wel gaan doen), bel- en surfgegevens worden opgeslagen, en elke straathoek is van camera’s voorzien.

Bovendien staan de kranten en het nieuws op de televisie voortdurend vol van slechts nieuws, over mensen: terroristische aanslagen, plunderingen, moord en doodslag. Rutger Bregman heeft mooi laten zien hoe dat een heel fout beeld geeft van mensen (en ook dat het nieuws zelf vaak fouten bevat, die later eigenlijk nooit worden gecorrigeerd).

Een derde reden is dat veel mensen zelf op deze manier zijn opgevoed: het lijkt daardoor ‘hoe het nou eenmaal zo is’. Het past natuurlijk ook bij de calvinistische traditie van Nederland: de mens is zondig, en kan alleen door heel veel boete doen misschien ooit nog een keertje iets minder zondig worden.

Maar het klopt niet, dat mensbeeld. Mensen zijn sociale dieren met aangeboren empathie. Frans de Waal laat dat overtuigend zien in zijn boek Een tijd voor empathie. Dat wil niet zeggen dat mensen alleen maar `goed’ zijn, maar wel dat mensen zich eigenlijk graag `goed’ gedragen. Frans de Waal pleit er dan dan ook in zijn boek De Bonobo en de tien geboden voor dat we de maatschappij (anders dan nu) veel meer zo moeten inrichten dat `goed’ gedrag, sociaal gedrag, de basis is.

Model versus individu

Met een mensbeeld van ‘van nature’ slechte mensen hangt nog iets anders samen: wanneer mensen van nature slecht zijn, en moeten worden opgevoed tot iets goed, houdt dat automatisch in dat mensen gemodelleerd moeten worden naar een gewenste toestand. Er is een model waar mensen aan moeten voldoen.

Dat zie je heel duidelijk terug bij het gedrag van de overheid ten opzichte van kinderen: op consultatiebureaus wordt er alarm, geslagen als een kind niet aan het gemiddelde voldoet, en kinderen worden vanaf het allereerste begin voortdurend getest en getoetst. er wordt voortdurend van alles gecontroleerd, consultatiebureaus slaan alarm wanneer kinderen niet precies volgens het gemiddelde groeien of zich ontwikkelen.

Zo’n mensbeeld houdt in dat kinderen naar een ideaalbeeld gevormd moeten worden, in plaats van dat ze zich kunnen ontwikkelen naar eigen talenten en belangstelling.

Opvoeden vanuit een positief mensbeeld

Maar hoe doe je dat, uitgaan van de neiging om ‘het goede’ te willen doen, en dat stimuleren? Hoe doe je dat, je kind zichzelf laten ontwikkelen in plaats van het in de richting van de ‘normaal’ op te voeden?

Het is niet zo dat je je kinderen verder aan hun lot over kunt laten, met het idee dat ze zichzelf wel zullen ontwikkelen. Kinderen hebben veel ondersteuning en begeleiding nodig; ook dat hoort ‘biologisch’ bij ons.

In de eerste plaats kun je bedenken dat het goede voorbeeld geven met grote afstand het meest effectieve opvoedmiddel is. Probeer je kind dus voor te leven hoe je ‘goed’ leeft.

Maar omdat we zelf vaak zijn opgevoed vanuit het idee dat je kinderen (mede) door middel van verboden en straffen moet opvoeden, en het goede voorbeeld geven het meest effectieve opvoedmiddel is, zul je erg de neiging hebben om terug te grijpen op hoe je zelf bent opgevoed. Je moet dus heel bewust steeds moeite doen om het anders aan te pakken.

Ik denk dat boeken met aanwijzingen (of workshops of trainingen) daarbij onmisbaar zijn. Daar om hier een paar suggesties:

Een boekje dat al heel lang bestaat, heel toegankelijk is, en z’n waarde in de praktijk talloze malen heeft bewezen is How 2 talk 2 kids (het is Nederlands; de originele Amerikaanse versie is ook verkrijgbaar: How to talk so kids will listen and listen so kids will talk.
De schrijfsters geven in de VS al vele jaren workshops rond hun boeken, en ook in Nederland is er een organisatie gekomen die dat is gaan doen: how2talk2kids.nl

Je leert aan de hand van dat boek hoe je kunt luisteren naar je kind, hoe je de gevoelens van je kind kunt erkennen en respecteren, hoe je grenzen kunt stellen zonder te straffen, en hoe je kunt stimuleren dat je kind verantwoordelijkheid neemt, en zelf oplossingen bedenkt. Centraal staat respect en vertrouwen.

Er is ook een boekje van dezelfde auteurs over het voorkomen van (negatieve) rivaliteit tussen je kinderen onderling: Broers en zussen zonder rivaliteit.

Een ander boek over opvoeden zonder straffen en verboden is Lastige kinderen, heb jij even geluk? Ook bij dit boek hoort een website: de site over  Omdenken.  Op deze site vind je de strategieën om om te denken  In het boekje zie je hoe je dat toepast bij je kinderen.

Het mooie van die boekjes over opvoeden is dat je er niet alleen iets aan hebt bij het opvoeden: je contact met werkelijk iedereen gaat er op vooruit als je denkt aan deze opvoedadviezen.