In de buurt van Trier kun je de resten van een Romeinse villa, Villa Rustica, bekijken. Hij staat op een prachtige plek (in Mehring), met uitzicht op de Moezel, en de wijnhellingen aan de overkant. Op een plek die ook nu bijzonder in trek is. Je ziet direct dat mensen 2000 jaar geleden precies dezelfde behoeften hadden als wij.
Een gedeelte van de villa is gereconstrueerd, zodat je een extra goed beeld krijgt van hoe daar werd geleefd.
Het bruine gebouw met de galerij tussen de twee torens is de villa
Het herkenbare geldt ook voor het comfort waar de Romeinen op waren gesteld. In deze villa is veel ruimte voor wat we nu een combinatie van een badkamer en een sauna zouden noemen: een ruimte met een heetwaterbad, een lauwwaterbad, een koudwaterbad, een kleedruimte en een WC. Alles voorzien van vloerverwarming.
Die vloerverwarming hadden ze ook in een aantal woonvertrekken, en als je die vloerverwarming bestudeert valt je niet alleen op dat ze “toen al” zoveel comfort in huis kenden, maar besef je ook dat de technische kennis over die vloerverwarming geheel verdwenen is: we hebben vloerverwarming zelf opnieuw uitgevonden, maar de Romeinen hadden eigenlijk een veel mooier systeem dan wij nu.
De techniek
Gas of electriciteit hadden ze niet, de Romeinen, maar ze konden natuurlijk wel hout stoken. Dat deden ze voor de vloerverwarming in een speciale stookruimte, die onder het niveau lag van de te verwarmen vloeren. Die vloeren steunden op kleine pilaren: onder de vloeren was een soort kruipruimte dus.
De hete lucht uit de stookruimte kwam terecht in die kruipruimte, en verwarmde zo de vloer er boven. Die vloer was uiteraard geheel van stenen tegels, zodat de warmte uitstekend werd vastgehouden.
Een kruipruimte voor de hete lucht, met zuiltjes ter ondersteuning van de vloer
De zuiltjes die de vloer dragen zijn niet glad, zoals Romeinse zuilen meestal zijn, maar hebben openingen: het zijn gestapelde stenen met steeds een vrij dikke laag cement er tussen die niet aansluit. Daardoor is er een groot oppervlak dat warmte uit de lucht kan opnemen, waardoor de zuilen een soort accu worden die langzaam warmte aan de vloer er boven zal afgeven (naast de hete lucht die direct z’n warmte aan de vloer afgeeft).
Het allermooiste detail vind ik de manier waarop gebruik werd gemaakt van de restwarmte: er was geen schoorsteen in de stookruimte. In plaats daarvan waren de binnenmuren opgetrokken uit holle stenen (zoals je ook nu in elke bouwmarkt kunt vinden). De vloer sloot niet geheel aan op de buitenmuur, zodat de lucht plus de rook kon ontsnappen via die stenen. Die holle stenen hadden niet alleen openingen naar onder en boven maar ook naar opzij, zodat de hete lucht plus rook zich over de gehele muur kon verspreiden, en door de wervelingen die op die manier ontstonden er lang over deden voor ze aan de dakrand naar buiten ontsnapten.
Niet alleen de vloer werd dus verwarmd, maar ook de muren. Het moeten heel aangename ruimtes zijn geweest, die verwarmde kamers van de Romeinen.
Ik wist dat de Romeinen vloerverwarming hadden, maar dat ze zo ingenieus gebruik maakten van de restwarmte van de hete lucht en de rook wist ik niet.
Teloorgang
Wat me het meest trof was misschien wel dat deze techniek geheel verloren is gegaan. In de Middeleeuwen bestond er geen vloerverwarming. Dat verloren gaan van kennis geldt natuurlijk niet alleen voor de vloerverwarming: de Romeinen hadden veel meer bouwtechnieken die verloren zijn geraakt, en die pas heel lange tijd later weer opnieuw zijn uitgevonden, maar deze vloerverwarming spreekt mij zo aan omdat me dat nog steeds het toppunt van luxe lijkt: verwarming door je vloer te verwarmen.
Die teloorgang van technische en wetenschappelijke kennis gaat op voor wat de Romeinen aan technische kennis bezaten, en wat ze via de Grieken aan wetenschappelijke kennis bezaten.
Terwijl het grootste deel van Europa die technische en wetenschappelijke kennis was kwijtgeraakt werd deze gekoesterd en uitgebreid door de Moren in Spanje (Moslims dus), maar met de kruistochten daar, de “Reconquista” waarin de katholieken de Moslims versloegen en verdreven, is vrijwel alles verloren. Via de Joden (die in Spanje onder de Moren in een sfeer van tolerantie hadden geleefd) en de Moren die vluchtten tijdens de Spaanse Inquisitie is een klein gedeelte toch bewaard gebleven, en terecht gekomen in de Lage Landen.
Maar die vloerverwarming blijft voor mij toch het symbool van verloren gegane kennis. Het is bijna niet te geloven dat dat kan gebeuren, maar het is vele malen gebeurd, in de loop van de geschiedenis.
Laten we dus ons onderwijs koesteren, en daarbij vooral ook het ambachtelijke onderwijs niet vergeten. Veel van die kennis lijkt zo vanzelfsprekend dat je er niet bij stil staat dat die elke generatie opnieuw moet worden doorgegeven. Ambachtelijke kennis leer je niet alleen uit een boekje; die moet echt geleerd worden van een “meester”.
“…er was geen schoorsteen in de stookruimte.”
Inderdaad. In Oudromeinse architectuur zult u geen schoorstenen vinden. De schoorsteen was namelijk nog niet uitgevonden. Rook uit de keuken verdween door een raampje, al trok dat natuurlijk niet erg goed, waardoor binnenkeukens zeer rokerig waren. Veel keukens bevonden zich daarom in een open binnenplaatsje. Het atrium had een groot gat in het dak (compluvium) waardoor regenwater naar binnen kon, maar ook rook en warmte naar buiten. Romeinse huizen stonden open naar de elementen.
Binnenruimtes werden zoveel mogelijk verwarmd met rookvrije houtskool, maar die was erg duur en nooit helemaal rookvrij, waardoor kunstige fresco’s onder roet bedekt konden raken. Vitruvius adviseert geen dure fresco’s aan te brengen in de eetkamer, ivm frescoschade door roet. Jammer natuurlijk, maar vloerverwarming bood een oplossing. Vloer- en muurverwarming werden vooral aangebracht in badkamers en (later) ook in andere vertrekken, die men warm maar toch rookvrij wilde houden.
Ja, een aantal Oudromeinse bouwtechnieken is vergeten geraakt, maar er waren ook technieken die Romeinen niet beheersten, en die wij zo basaal vinden dat we de afwezigheid nauwelijks kunnen voorstellen, zoals schoorsteenbouw.
Met warme groet,
Patrick
Dank voor de toelichting!
Dan heeft de Kerk toch in ieder geval een heel goed ding gedaan, en dat is al die andere planeten behoed voor vernieling door de Homo Hooliganus
We zijn in de middeleeuwen en de overheersing van de kerk in die tijd, inderdaad heel veel kennis verloren. Puur en alleen omdat het niet paste in de visie van “de kerk”. Buiten de bouwkunde geldt dat ook de kennis over de aarde en het heelal. De bouw van de pyramiden door de Egyptenaren zijn exact berekend op sterrenbeelden en standen van bepaalde sterren en planeten. Hebben we het nog niet over de kennis en vaardigheden die ze toen al hadden om ze te bouwen, waar we nu ons hoofd nog over breken De Grieken wisten op enkele tientallen km’s na al precies de omtrek van de aarde …… dus toen was al bekend dat’tie echt rond was. Een astronoom vertelde ooit als die kennis niet verloren was gegaan hadden we ons zonnestelsel nu allang bewoond hadden …..
Toch moet het in dit geval – lijkt me – nog iets anders zijn dan dat het niet in de visie van de kerk paste: het is geen wetenschap, maar gewoon een techniek waarmee je comfortabel kunt wonen.
Ik denk dat die techniek gewoon ooit niet van de ene generatie op de andere is doorgegeven, en daardoor echt verdwenen is, net zoals dat met de goudsmeedkunst van de Thraciërs is gebeurd.
Het is dus niet alleen een achterlijke machthebber (zoals in dit geval de katholieke machthebbers) waardoor zo’n teloorgang kan gebeuren.
Ja absurd wat er door die kersteningen allemaal achter slot en grendel is verdwenen 🙁
Ook veel technieken van mijn geliefde smeedkunst zijn na de verduisterde middeleeuwen in archieven van kerken verdwenen, zo weten we nog steeds niet hoe de Thraciers hun absurd fijne goudbolletjes zo mooi uniform maakten, om er daarna op eveneens onnavolgbare wijze sieraden mee te versieren.
Wij kunnen dat met pincetten en allerhande technische solderen nabootsen, maar dat zie je direct. Zij hadden alleen wat ze uit de natuur konden winnen, er was nog geen degussa of drijfhout.
Wat mij altijd weer verbaast is eigenlijk hoe weinig wij weten van de ongelooflijke inspanning die de Muzelmannen en Saracenen zich hebben getroost om alle beschikbare kennis van toen te *openbaren* (open educational resources ring a bell) door alle oude teksten aramees grieks latijn maar ook sanskriet farsi en pashtun eerst in Bagdad in het huis der wijsheid, en later ook in Cordoba en Egypte universiteiten opgericht werden om de vertalingen te vermenigvuldigen en uit te breiden. (redundancy avant la letrre anno domini 900…)
En die kennis is na de Reconquista eerst naar Portugal verbannen door de “Christelijke” kerk, en daarna zijn al die portugese joden en moslims op de vlucht gejaagd, en zo kwam de Pa van Spinoza in Nederland te wonen, en hebben we de Codobase verlichting ook in Nederland gekregen…
*En* niet te vergeten de bekende Spekkoek bouwwijze die de Mezquita zo prachtig maakt, en het Postkantoor va Amsterdam zo herkenbaar Neo-Mudajer maakt, maar die je ook heel veel in Limburg tegenkomt, want een laagje Mergelzandsteen tussen de lagen baksteen is niet alleen mooi, maar vooral ook erg handig als je bouwt in een gebied waar nogal eens een aardbeving plaatsvind.
http://commondatastorage.googleapis.com/static.panoramio.com/photos/original/38423906.jpg
Voor wie mij langdradig, maar de kennis toch zo interessant vindt om er meer van te weten, heb ik een aanrader:
Haus der Weisheit of House of Wisdom door Professor Jim Al-Khalili, Natuurkunde professor en Public Engagement aan de Universiteit van Surrey
Hier en prachtig interview van deze geweldige Natuurkundige met Richard Attenborough, waarin we een prachtig inkijkje krijgen in TV en zijn ontstaan…
http://www.youtube.com/watch?v=xta4O5Itm5U&hd=1