Volgens sommige mensen bestaat er eigenlijk helemaal niet iets als autisme. Het is een verzameling symptomen, volgens hen, die in de loop der tijd vaak is veranderd, en die misschien niets met elkaar te maken hebben. Gelukkig denkt niemand meer dat autisme iets is dat je krijgt door een verkeerde opvoeding, en ik hoop dat de mythe dat je autistisch zou kunnen worden door een vaccinatie ook aan het uitsterven is. Er is een aantal theorieën geopperd over wat de essentie zou zijn van autisme. Dus: wat is autisme nou eigenlijk?

Theory of mind

Zo zou autisme bijvoorbeeld betekenen dat je geen “theory of mind” ontwikkelt, niet leert beseffen wat er in het hoofd van anderen omgaat.  Dat doet geen recht aan autisten. Als je autistisch bent, moet je het nou juist hebben van “theorieën” over wat omgaat in anderen. Je kunt je niet op je intuïtie baseren, zoals anderen. Het feit dat je die intuïtie niet ontwikkelt is geen verklaring voor andere autistische eigenschappen. Je kunt het dus moeilijk zien als de essentie van autisme.

Verwant  met die theorie is het idee dat bij autisme een gebrek aan “empathizing” hoort, gepaard gaande met juist een hoge mate van “systemizing”. Niet goed in empathie dus, en heel goed in systeem aanbrengen. Net als bij de theory of mind-theorie, is het moeilijk om de andere autistische eigenschappen hiermee te verklaren. Bovendien is empathisch zijn niet de tegenstelling van systematisch zijn; het een sluit het ander niet uit.

Executieve functies

Dan is er het idee dat “gebrekkige executieve functies” de kern zouden kunnen zijn. Executieve functies staan voor alles wat nodig is om een doel te bereiken, zoals kunnen plannen en organiseren,  impulscontrole, aanpassen van strategieën en dergelijke. Het lastige van die theorie is dat je dat “gebrek” ook ziet bij bijvoorbeeld ADHD en andere “stoornissen” uit de DSM. En ook in dit geval is het weer niet goed te begrijpen hoe het samen zou hangen met andere autistische kenmerken.

Een Nederlandse theorie (van Martine Delfos) is dat autisme een kwestie zou zijn van ongelijkmatige ontwikkeling. Het probleem met die theorie is dat de vraag dan blijft staan waarom de ontwikkeling zo ongelijkmatig verloopt. Bovendien is het idee van die theorie dat iedereen zich uiteindelijk zou kunnen ontwikkelen in de richting van “normaal”, zij het in sommige opzichten in een langzamer tempo.

Fragmentarisch waarnemen

Een gebrekkige centrale coherentie is een andere theorie over autisme. Dat betekent dat je, als je autistisch bent, niet in gehelen denkt, maar de wereld fragmentarisch waarneemt en bekijkt. 

Die theorie ligt dicht aan tegen contextblindheid als verklaring. Wanneer je probeert een emotie van iemands gezicht te lezen, gebruik je veel meer de gehele context (wat heeft de persoon meegemaakt, wat is de situatie) dan de gezichtsuitdrukking. Wanneer je autistisch bent let je veel meer op de gezichtsuitdrukking, en neem je de context niet automatisch mee. 

De intense world theorie stelt de prikkelgevoeligheid centraal. Die theorie stelt dat prikkelgevoeligheid de basis is van autisme.

De laatste drie theorieën (gebrekkige centrale coherentie, contextblindheid en de intense world theorie) kunnen goed alle kenmerken die bij autisme horen verklaren, wanneer je je bedenkt dat een baby wordt geboren in een “intense world”, met een “gebrekkige centrale coherentie”, “contextblind”. Dat stelt de baby voor uitdagingen die het heel voorstelbaar maken dat het, bijvoorbeeld, onmogelijk is om intuïtief te leren hoe andere mensen in elkaar zitten.

Predictive coding

Een nieuwe theorie, de predictive coding theorie, kan op zijn beurt weer die drie theorieën verklaren en met elkaar verbinden. Heel in het kort zit de predictive coding theorie als volgt in elkaar. 

Waarnemen werkt anders dan je zou denken, bij iedereen. Het is niet zo dat je hersenen afwachten wat er via je zintuigen binnenkomt, daarover nadenken, en dan bedenken “dit is een boom, dit is een huis”, en je spieren (bijvoorbeeld) aan gaan sturen om naar dat huis te lopen. Dat zou allemaal veel te traag gaan. Je hersenen bedenken van te voren al wat er via je zintuigen zal binnenkomen. Ze stellen een voorspelling op. Die voorspelling gaat over wat je zintuigen zullen binnenbrengen (kleuren, licht, geluid), en wat het betekent (een boom, een rijdende  auto, een huis). Alleen wat echt afwijkt geven je hersenen door aan het bewustzijn. Dat doet dan z’n best om er een verklaring voor te vinden zodat alles weer klopt (de boom blijkt een lantarenpaal). 

Afwijkingen

Bij autistische hersenen wegen de afwijkingen veel zwaarder. Voortdurend word je, als je autistisch bent, dus gebombardeerd met van alles dat “niet klopt”. Het is niet mogelijk om in een column uit te leggen hoe je, als je zo wordt geboren, autistische kenmerken ontwikkelt. Daarom heb ik er een boek over geschreven.

Het mooie aan die theorie is dat het duidelijk maakt dat die autistische hersenen heel nuttig kunnen zijn. Stel je een jagers-verzamelaars gemeenschap voor. Dan is het heel fijn wanneer er een aantal mensen tussen zitten die autistisch zijn, en bij een afwijkend geluid op zoek gaan naar wat er aan de hand is, in plaats van hersenen te hebben die dat wegfilteren als “onbelangrijke afwijking”. Gevaar (een bosbrand) wordt zo veel eerder gesignaleerd, en ook voedsel dat op onverwachte plekken opduikt wordt zo eerder gevonden.

Autisme is dus heel goed te verklaren, en hoort er echt bij.  

Ook verschenen bij uitgeverij Saam, vanwege mijn boek Autisme is geen puzzel dat daar is uitgekomen.