Het aantal geslaagde zelfmoorden neemt de laatste jaren in een angstwekkend tempo toe. Elke zelfmoord is er één te veel. Niet alleen zie je dat bij niet-geslaagde pogingen de betreffenden vaak erg blij zijn dat ze nog leven, maar elke zelfmoord laat een spoor van vernieling om zich heen na.
Ik kan er van meepraten: mijn broer, mijn moeder en mijn zus hebben zelfmoord gepleegd (in 1988, in 1997 en in 2003).

Er wordt erg weinig over zelfmoord gepraat, misschien mede vanuit het idee dat je het, door er over te praten, zou kunnen stimuleren. Is dat zo? Als er over praten wel positief kan zijn, hoe kun je er dan zo over praten dat mensen er daadwerkelijk iets aan hebben?

Ik heb hier veel onderzoek naar gedaan nadat ik was bijgekomen van de verschillende zelfmoorden in mijn familie. Dat bijkomen heeft heel veel jaren geduurd. Ik heb wat ik hier schrijf dan ook niet kunnen toepassen op mijn broer, moeder en zus, maar ik denk dat het voor de directe familie ook het allermoeilijkst is.

Hier ligt juist een taak voor mensen van buiten de directe familie.

De cijfers

Volgens het CBS hebben in 2013 1854 mensen zelfmoord gepleegd.

Het CBS hanteert alleen wat daadwerkelijk als zelfmoord is geregistreerd. René Diekstra laat overtuigend zien dat er veel meer zelfmoorden gepleegd worden dan alleen de geregistreerde zelfmoorden. Hij schat het op veel meer. Het zijn er (veel) meer dan officieel, bijvoorbeeld omdat eenzijdige verkeersongevallen nogal eens zelfmoord zijn en niet als zodanig worden geregistreerd, en hetzelfde geldt voor overdoses drugs.

Het is zelfs nog erger: wanneer iemand die een psychiatrische diagnose heeft zelfmoord pleegt, wordt dat niet geteld als zelfmoord, maar als “dood door psychiatrische stoornis”. Jaarlijks plegen een kleine 10.000 mensen met zo’n diagnose zelfmoord. Die behoren natuurlijk wel degelijk te worden meegeteld. Zie voor de cijfers dit artikel over zelfmoordcijfers. N.B. Iemand heeft het CBS om opheldering gevraagd. Het antwoord was: “Jaarlijks sterven er rond de 140.000 personen. In 2013 overleden er 10.459 personen aan psychische en gedragsstoornissen. Van deze 10.459 personen overleden er 8305 personen aan niet gespecificeerde dementie en nog eens 1134 aan vasculaire dementie.” Er blijven dus nog 1020 doden door psychische stoornissen over waarbij zelfmoord een rol zou kunnen spelen (bovenop de geregistreerde ruim 1800).

Hij stelt dat bovendien verstervingen eigenlijk opgeteld moeten worden bij het cijfer van plm 2000 waar je dan op komt. Ook als je verstervingen niet meerekent, is een aantal van meer dan 2000 zelfmoorden per jaar reëel, en is het onbegrijpelijk dat daar niets aan wordt gedaan.

Als jij iets zou willen doen om dat aantal naar beneden te brengen, zijn er veel maatregelen te bedenken waar je geen tot weinig invloed op hebt: zorgen voor bestaanszekerheid, minder stress op het werk of in een uitkering, banen, een veel toegankelijkere en betere geestelijke gezondheidszorg, dat zijn allemaal zaken die in de eerste plaats via de overheid bereikt moeten worden.

Maar zelf kunnen we misschien ook bijdragen aan het verminderen van het gevoel van wanhoop bij mensen die overwegen zelfmoord te plegen.

Taboe?

Is zelfmoord een taboe? Een taboe is misschien een groot woord, maar er wordt in ieder geval liever niet over gepraat. Dat heeft wat de media betreft een reden: wanneer er in de media gedetailleerde beschreven wordt hoe iemand zelfmoord heeft gepleegd, heeft dat soms een hoeveelheid ‘navolgers’ tot gevolg. Hetzelfde geldt voor de zelfmoord van een beroemd iemand, denk bijvoorbeeld aan Anthonie Kamerling.

Nabestaanden vinden het moeilijk om te vertellen wat hen is overkomen (dat weet ik uit ervaring), omdat het zo’n zwaar onderwerp is. De meeste mensen durven er met nabestaanden ook niet over te praten, heb ik gemerkt.

Voor mensen die met zelfmoordgedachten rondlopen is het bijna onmogelijk om iemand te vinden met wie ze er over kunnen praten. Toch is dat iets dat heel erg kan helpen.

Dat betekent dus dat iedereen in staat is om bij te dragen aan het verminderen van die afschuwelijke getallen. Het taboe moet verdwijnen.

Maar hoe praat je met iemand van wie je vermoedt dat hij of zij zelfmoord wil plegen?

Wat kun je beter niet zeggen?

Het lastige van praten over zelfmoord is dat een flink aantal reacties beslist niet helpen, en de zaak misschien juist verergeren.

“Kijk toch eens hoe goed je het hebt”

Een eerste opwelling, wanneer je merkt dat iemand dood wil, is vaak om iets te zeggen als “Je hebt het toch niet zo slecht?”, of woorden van soortgelijke strekking.

Het probleem daarvan is dat mensen die zelfmoord willen plegen echt wel weten dat ze het beter hebben dan andere mensen.  Ze ervaren dat als last, omdat ze zich ondanks hun relatief goede omstandigheden afschuwelijk voelen. Ze kunnen zich juist schuldig gaan voelen dat hun omstandigheden voor hen kennelijk niet goed genoeg zijn om zich gelukkig te voelen, en ze zullen zich nog wanhopiger gaan voelen. Vaak heeft het zich wanhopig voelen ook niets met materiële of andere omstandigheden te maken.

“Het is jouw keuze”

Sommige mensen zien zelfmoord als een vorm van euthanasie: een weloverwogen keuze. Als dat je idee is, kun je in de verleiding komen te melden dat het iemands eigen keuze is.

Wanneer iemand zo wanhopig is dat hij of zij uit het leven denkt te moeten stappen, is hij of zij niet in staat om weloverwogen beslissingen te maken. Wanneer iemand zelfmoord denkt te moeten plegen voelt hij of zij zich zo afschuwelijk dat de dood de enige oplossing lijkt. Maar er zijn eigenlijk altijd wel andere manieren om uit de ellende te komen.

“Er zijn zoveel betere oplossingen!”

Je zou dus kunnen denken dat je dat zou moeten aangeven, dat er andere mogelijkheden zijn om uit de ellende te komen.

Dat zal niet helpen, want de persoon tegenover voelt dat niet zo. Die voelt zich afschuwelijk, wanhopig, en ziet geen oplossingen meer. Als je meldt dat er wel een andere mogelijkheid is, zal de persoon met wie je in gesprek bent als conclusie trekken dat je geen flauw benul hebt hoe hij of zij zich voelt.

“Daar wil ik niets van horen”

Ook kan het zijn dat je het gevoel hebt dat er over praten het dichterbij brengt. Je kapt, misschien onbewust, het gesprek dan af. Het kan heel goed zijn dat het gewoon veel te moeilijk is voor je om over zoiets te praten.

Dat is goed te begrijpen, maar je laat iemand op zo’n moment wel in de steek, althans, zo voelt het voor degene die met je wil praten. Probeer je best te doen om toch een opening te bieden in zo’n gesprek.

En lees in ieder geval door, om te zien hoe je het zou kunnen aanpakken.

Hoe dan wel?

Er lijken alleen maar valkuilen te zijn, en toch kun je wel het een en ander doen.

Luister en stel vragen

Het belangrijkste: vraag aan iemand die somber is of hij of zij wel eens nadenkt over doodgaan. Laat merken dat je niet bang bent om daar over te praten.

Vraag, als iemand daar niet zelf mee komt, voorzichtig of hij of zij wel eens met de gedachte heeft gespeeld om dat zelf te doen.

Het is moeilijk om dit aan te horen zonder tegenwerpingen te maken of andere oplossingen aan te dragen. Bedenk: op deze manier kan iemand echt vertellen hoe hij of zij zich voelt, en dat hebben mensen nou eenmaal nodig. Vooral iemand die met zelfmoordneigingen rondloopt.

Kom dus niet met tegenwerpingen, maar luister. De meeste mensen die nadenken over zelfmoord hebben het gevoel dat ze niemand lastig kunnen vallen met zo’n zwaar en pijnlijk onderwerp: het is een bevrijding voor mensen wanneer blijkt dat er mensen zijn die bereid zijn om naar ze te luisteren.

Neem het verlangen serieus

Soms is het al voldoende dat iemand heeft willen luisteren.

Soms is dat niet voldoende. Wat dan?

Het is heel erg moeilijk; neem het verlangen serieus. Doe niet alsof het zo wel weer overgaat, en doe niet alsof er sowieso geen enkele sprake van kan zijn.

René Diekstra heeft een prachtig boek geschreven, ‘Je verdriet voorbij’, dat helaas niet meer nieuw in de boekhandel is te krijgen. Hij gaat in dat boek heel serieus in op het idee om uit het leven te stappen. Hij beschrijft een stappenplan dat je uit zou horen te voeren om zeker te weten of je wel echt dood wilt (het is tenslotte een beslissing waar je nooit meer op terug kunt komen).

Ik heb het boek helaas niet bij de hand. Ik kan de stappen dus alleen nog maar uit m’n geheugen weergeven.

• Dit stappenplan kost heel veel tijd. Neem die tijd, want het gaat om de belangrijkste beslissing die je in je leven kunt nemen!
• Zorg dat je van eventuele verslavingen af bent (ook alcohol!). Met een verslaving kun je geen goede beslissingen nemen die zo ingrijpend en onherroepelijk zijn. Het is duidelijk dat deze stap tijd kost, soms heel veel tijd zelfs.
• Als je depressief bent: wacht tot je geen depressieve gedachten meer hebt. Dit kan een bijna onmogelijke stap lijken omdat het juist die depressie is die het leven zo ondraaglijk zwaar maakt. Toch is het nodig. Depressie is een ziekte die je gedachten overheerst, en vertroebelt dus je vermogen om beslissingen te nemen.
• Zorg er voor dat je familie en vrienden en andere achterblijvers niet met je rommel blijven zitten. Die zullen al genoeg te verwerken hebben; daar kunnen ze het uitzoeken van je persoonlijke bezittingen niet bij gebruiken: ze zullen steeds aan jou worden herinnerd bij alles wat door hun handen gaat. Ruim alles op. Gooi weg wat voor niemand interessant lijkt. Geef spullen weg. Maak een testament waarin je alles dat over blijft netjes verdeelt, al dan niet keurig bij de notaris.
• Ga bij al je vrienden en familieleden langs om afscheid te nemen, ook al denk je zelf dat ze niets meer met je te maken willen hebben. Vertel eerlijk aan iedereen wat je gaat doen. Neem op die manier afscheid. Dit is misschien de moeilijkste stap, maar bedenk dat alle mensen die je zou achterlaten hier recht op hebben.

Pas dan kan iemand een weloverwogen besluit nemen om een einde aan zijn of haar leven te maken. Het kan zijn dat iemand tijdens het doorlopen van deze stappen besluit om geen zelfmoord te plegen, maar houd de mogelijkheid open dat het besluit zo blijft.

Dan is het in ieder geval een weloverwogen besluit geweest.

In verreweg de meeste gevallen is het beste wat je kunt doen vragen en luisteren, en niet oordelen. Dat is het belangrijkst (en erg moeilijk).

Verwijs eventueel naar 0900-113

Doe dit niet direct, want dat voelt alsof je het gesprek niet aan wilt, maar je kunt in het gesprek aangeven dat iemand altijd met gespecialiseerde mensen kan praten via 0900-113. De mensen daar zullen niet in de valkuilen trappen die hierboven staan; ze zijn erg goed in luisteren.

Bedenk wel dat zelf echt luisteren veel en veel beter werkt dan een telefoonnummer!