Het woord racisme is in feite een en al misverstand. Het eerste misverstand zit hem in het woord ras, waar het woord racisme op is gebaseerd. Een nog belangrijker misverstand zit hem in het woord racist. Dat misverstand is dat een racist per definitie een ploert zou zijn, en dat het mogelijk zou zijn om van jezelf te kunnen zeggen dat je geen racist bent.

Wat is racisme

Om met dat eerste misverstand te beginnen: het woord racisme stamt uit de tijd dat er nog geloofd werd dat er menselijke rassen bestaan. Rassen bestaan eigenlijk alleen wanneer mensen aan het selecteren slaan, zoals bij kippen of honden. Van rassen bij mensen is geen enkele sprake: de genetische diversiteit binnen wat tot ras bestempeld werd is groter dan tussen “rassen” (bij dierenrassen is de genetische diversiteit binnen een ras uitermate klein, vooral door inteelt).

Racisme betekende dus dat er onderscheid gemaakt werd op basis van ras, maar die betekenis snijdt geen hout. Er zijn – helaas – nog steeds mensen die geloven dat een bepaalde huidskleur ook iets zegt over intelligentie of karakter, maar over het algemeen gebruiken mensen die racisme willen goedpraten in plaats van de genetische argumentatie van vroeger, het “cultuur”-argument. De cultuur van bepaalde “groeperingen” zou het terecht maken om maatregelen te nemen waarbij onderscheid gemaakt wordt op bijvoorbeeld “culturele” achtergrond of godsdienst.

Ook dat valt nu onder het begrip ‘racisme’. Een officiële definitie is:

Elke vorm van onderscheid, uitsluiting, beperking of voorkeursbehandeling die gebaseerd
is op ras, huidskleur, afkomst, nationale of etnische afstamming en die tot doel of gevolg heeft de
erkenning, het genot of de uitoefening, op gelijke voet, van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden te niet te doen of in te perken.

(Internationale Verdrag inzake de Uitbanning van alle vormen van Rassendiscriminatie (IVUR))

Racisme begint zodra je een stereotype, dat je associeert met een bepaalde groep mensen, op een individu van toepassing acht omdat dat individu tot die groep mensen behoort. Het toepassen van een stereotype op een individu is in feite altijd schadelijk. Je zou dus kunnen zeggen dat racisme gelijk is aan het toepassen van een stereotype op mensen.

Een stereotype is een beeld dat je hebt van een groep mensen, op basis van een gemeenschappelijk kenmerk (sekse, huidskleur, godsdienst, seksuele geaardheid). Je kunt het vergelijken met een vooroordeel, maar een stereotype gaat verder. Het kan heel goed zijn dat mensen zeker wel weten dat vrouwen niet allemaal van roze stofzuigers houden, maar er kan wel zo’n stereotype worden gebruikt in reclamefolders, om maar een voorbeeld te noemen.

Dat was het eerste misverstand. Misschien zou het dus gewoon moeten worden opgeheven, dat woord. Het woord discriminatie kan volstaan. Dat houdt direct ook in dat er geen tweedeling is tussen seksime (discriminatie op grond van sekse) en racisme (discriminatie op grond van overige kenmerken).

Het enige nadeel is dat het bij het woord discriminatie niet zo duidelijk is dat het hem zit in het toepassen van een stereotype op een persoon.

Is een racist is ploert?

Een ander misverstand is dat iemand die racist genoemd wordt per definitie een ploert zou zijn.

Nou is het natuurlijk de vraag wat “een racist” precies is. Afhankelijk van de situatie  worden er verschillende definities gehanteerd. Wanneer iemand er op wordt gewezen dat iets wat hij doet of zegt ‘racistisch’ is, is de eerste reactie nogal eens een erg boos “Ik ben toch geen racist?”. De definitie van racist is dan dus, impliciet, iemand die iets doet of zegt dat ‘racistisch’ is.

Maar als er andersom wordt gemeld dat iemand ‘racistisch’ is vanwege zijn of haar overduidelijke ‘racistische’ uitspraken, dan is een racist soms iemand die slaven heeft, of een ‘racistische’ moord begaat. Dan is “een racist” dus iemand die buitensporige ‘racistische’ handelingen uitvoert.

Ik ben er dus voor dat we het hele woord links (of rechts) laten liggen, en laten we bekijken of iemand die ‘racistisch’ handelt of spreekt per definitie een ploert is. Dan is het handig om dit filmpje te bekijken van het poppenexperiment, waarbij (in dit geval Amerikaanse) kindertjes van een jaar of 5 wordt gevraagd welke van twee poppen de goede en welke de slechte is. Vrijwel alle kinderen wijzen de donkerkleurige pop als de slechte aan, en de blanke pop als de goede, en ze geven dat ook als reden (because it is white).

Zijn dat ‘racistische’ uitspraken? Jazeker. Deze kinderen handelen en spreken dus ‘racistisch’.

Zijn die kinderen ploerten? Natuurlijk niet. Ze zijn zich er niet van bewust. Heel triest is het ook wanneer ze gevraagd wordt op welke pop ze zelf lijken: je ziet bij kinderen die zelf een donkere huid hebben, en eerst naar de witte pop grijpen en zich dan bedenken, een wolk over het gezichtje verschijnen. Je ziet dat deze kinderen op dat moment een negatief zelfbeeld opgedrongen hebben gekregen.

Het lastige van het woord “racist” is dat mensen de twee betekenissen (iemand die iets ‘racistisch’ zegt of doet, of een ‘racistische’ ploert) tegelijkertijd gebruiken. Als je iemand er op wijst dat wat hij zegt iets ‘racistisch’ heeft, is het antwoord vaak “Ik ben toch geen racist?” Hiermee wordt de eerste betekenis gebruikt (je meldt dat een handeling of uitspraak iets ‘racistisch’ heeft, tegelijkertijd met de tweede (dat zou dan dus betekenen dat hij of zij een ploert is).

Het woord ‘racisme’ is al hopeloos; het woord “racist” is al helemaal destructief.

Is racisme iets waarvan je je bewust bent?

Dat brengt ons naar het derde misverstand: dat je altijd bewust zou zijn van “racisme”, dat het iets zou zijn dat expres gebeurt. Sommige mensen handelen misschien bewust ‘racistisch’, maar in het overgrote deel van de gevallen is iemand zich helemaal niet bewust van het feit dat hij of zij  ‘racistische’ uitlatingen doet of ‘racistisch’ handelt.

Werkgevers die stelselmatig mensen van een sollicitatiegesprek weren met een “buitenlands” klinkende naam, zullen dat soms heel bewust doen, maar meestal niet (zie bijvoorbeeld Discriminatie van niet-westerse allochtonen op de arbeidsmarkt, Sociaal Cultureel Planbureau). Als je werkgevers vraagt hoe ze de capaciteiten van een sollicitant inschatten, schatten ze in de meeste gevallen de capaciteiten van iemand met een niet-Nederlandse achternaam lager in dan van sollicitanten met een Nederlandse achternaam, terwijl de CV’s en de werkervaring vergelijkbaar zijn. Meestal zijn ze zich daar niet van bewust. Dit is trouwens ook het geval ten opzichte van vrouwen.

Dat onbewuste “racisme” zie je heel duidelijk bij het poppenexperiment.

“Racisme” (elke vorm van discriminatie) ontstaat wanneer je een stereotype dat je hebt van een bepaalde groep mensen, toepast op een individu. Dat wordt erg mooi geïllustreerd in het Grote Racisme Experiment .

Daarom kan ook niemand ooit van zichzelf kan zeggen “ik doe nooit iets ‘racistisch'”. Je weet namelijk niet of  je discrimineert, omdat je zoiets niet altijd in de gaten hebt.

Het enige wat je kunt doen is je bewust blijven van de stereotypen die je hanteert, en dat je heel bewust je best doet nooit een stereotype toe te passen op een individu (pas dus bijvoorbeeld nooit statistieken toe op een individu). Ook niet op een groep, trouwens: een groep is een verzameling individuen.

Wat te doen met deze misverstanden?

Ik ben er eigenlijk voor om de woorden racisme en seksisme af te schaffen en het alleen over discriminatie te hebben. Dit omvat alles (naast de twee woorden racisme en seksisme heb je nog allerlei aparte woorden voor andere vormen van discriminatie, en voor sommige vormen bestaan die woorden niet eens). Dan ben je ook af van het stigma dat aan het woord ‘racist’  kleeft.

Misschien wordt het dan mogelijk om objectief te kijken naar dit soort zaken. Misschien wordt het dan mogelijk dat iedereen erkent dat hij of zij mogelijkerwijs wel eens onbewust discrimineert, en kunnen we beginnen ons best te doen geen stereotypen meer toe te passen op individuen.