Ten zuiden van de grens is het tweede boek van Haruki Murakami dat ik heb gelezen (After Dark was mijn eerste boek). Het wonderlijkste is misschien wel dat alles zo simpel en terloops geschreven lijkt: geen gezwollen taal, geen moeilijke zinnen; gewoon een verhaal in simpele woorden, in de ik-vorm geschreven. Maar in de eerste plaats wil je bijna dwangmatig doorlezen, en verder blijf je nog lang nadat je het boek uit is denken over wat je hebt gelezen. Dat is misschien wel de meest in het oog springende kwaliteit van Murakami, die tegenstelling.
In dit boek blijven veel vragen onbeantwoord. Jouw taak, als lezer, lijkt het, is er je eigen interpretatie aan geven. Dat ga ik hier proberen.
Het verhaal
Hoofdpersoon, die je vanuit de ik-vorm meemaakt, is Hajime, een jongen die als enig kind is geboren, en op de lagere school één vriendinnetje had, ook enig kind, Shimamoto, die een slepend been heeft als gevolg van polio. Eenmaal houden ze elkaars hand vast, en je ziet als lezer de seksuele spanning in die de kinderen zich nog niet bewust zijn.
Hajime verhuist als hij naar de middelbare school gaat , bezoekt Shimamoto nog een paar keer maar raakt haar uit het oog, en krijgt aan het einde van z’n middelbare schooltijd een vriendinnetje, Izumi, dat hij vreselijk pijn doet door na verloop van tijd een puur seksuele relatie te krijgen met haar nicht (het vriendinnetje is erg preuts).
Na z’n studie krijgt hij een baantje waar hij zich niet in kan vinden, en hij brengt z’n tijd passieloos en zonder enige levenslust door, tot hij, op z’n dertigste, Yukiko tegenkomt met wie hij trouwt. Dankzij haar vader (die in de bouwbusiness zit, die, gezien het boek, in Tokyo blijkbaar net zo louche is als in Nederland) kan hij een Jazzclub beginnen (Murakami zelf heeft ook een jazzclub gehad), waar hij erg goed in blijkt te zijn. Hij krijgt twee dochtertjes, en leeft een tamelijk oppervlakkig, maar ook tamelijk gelukkig leven.
Hij komt er achter dat het erg slecht gaat met het vriendinnetje uit z’n middelbareschooltijd, en beseft dat hij daaraan schuldig is.
Een poos later zoekt Shimamoto hem op. Ze laat vrijwel niets los over haar achtergrond; we komen alleen te weten dat ze een dochtertje heeft gehad die direct na de geboorte is gestorven (ze verstrooit de as op een plek waar ze samen met Hajime naar toe gaat, die flink heeft moeten liegen tegen z’n vrouw om dat te kunnen doen. Verder zien we dat ze duidelijk erg veel geld te besteden heeft, en dat ze een vreemde ziekte heeft waar ze medicijnen voor slikt.
Er is geen lichamelijk contact, tot ze samen overnachten in het buitenhuis van Hajime (hij zegt z’n vrouw dat hij tijd alleen nodig heeft; zij weet dan al lang dat er iets niet klopt). Shimamoto zegt dat het voor haar alles of niets is, en als lezer weet je dan dat beiden het niet zullen overleven. Dat gebeurt niet wat Hajime betreft: hij wordt alleen wakker, zonder Shimamoto. Haar sporen zijn nog een poosje te volgen, maar ze is verdwenen en hij zal haar nooit meer zien.
Het boek eindigt met een scene waarin zijn vrouw, na lange tijd weliswaar samen maar volkomen apart te hebben geleefd in hun huis, hem voor het blok zet: wil hij verder met haar of niet? Hij neemt een bewuste beslissing: dat wil hij. Dan zegt ze hem dat hij tijdens hun huwelijk nog nooit heeft gevraagd wat zij wil, wat zij verlangt, hoe zij ergens over denkt, en hij doet dat dan voor de allereerste keer: het boek eindigt met een nieuw begin.
De titel
De titel slaat op een liedje van Nat King Cole waar Hajime en Shimamoto vroeger samen naar luisterden, zonder de Engelse tekst te begrijpen: “South of the borde, west of the sun”. Ook toen ze Engels leerden, leek dat iets magisch, ten zuiden van de grens. Hajime was teleurgesteld toen hij hoorde dat het “gewoon” op Mexico sloeg.
Over dat “West of the sun” vertelt Shimamotor het verhaal over mensen in Siberië die soms gek worden van het eeuwige vlakke landschap dat overal om hen heen hetzelfde is, altijd maar weer. Die gaan dan lopen als de avond valt, om ten westen van de zon uit te komen: daar zal het landschap toch anders zijn! Die mensen lopen tot ze volledig uitgeput, dood neervallen.
De raadsels oplossen
Wat je als lezer in de eerste plaats wilt, is de raadsels oplossen: invullen wat Murakami weglaat. Wat zijn de achtergronden van Shimamoto? Murakami vertelt er niets over, dus je kunt alleen gissen.
Ik vind het verhaal wat die traadsels betreft een soort spiegeling van Casablanca (Murakami noemt die film ook in het boek). Shimamoto is dan Ingrid Bergman en Hajime is Humphrey Bogart. Maar Shimamoto is niet met een verzetsheld getrouwd. Je vermoedt eerder (het enorm luxe leven dat ze leidt, de louche zaken die Hajimes schoonvader in de bouw doet) dat ze getrouwd is met een maffiabaas, of misschien zelf in het maffianetwerk zit en er nooit meer uit zal kunnen komen. Shimamoto kiest dan ook niet, zoals Ingrid Bergman, voor haar nieuwe leven, op het einde. Hajime doet dat uiteindelijk wel, maar pas nadat hij eerder voor zijn verleden had gekozen, ook al wist hij dat dat fataal zou aflopen.
Die vreemde ziekte (als ze haar medicijnen niet neemt krijgt ze geen adem meer en loopt ze blauw aan) van Shimamoto kan ik niet duiden.
Symbolisch
Je kunt het verhaal natuurlijk gewoon lezen zoals het is: het is intrigerend genoeg. Maar doordat er zoveel “ruimte” in zit, kun je het ook op allerlei manieren symbolisch interpreteren.
Je kunt de geschiedenis niet terugdraaien, bijvoorbeeld. Elke actie die je hebt genomen in je leven heeft consequenties, ook al was je je dat toen niet bewust. Als je dat verleden dan toch wilt terugdraaien, maak je daarbij het heden kapot. Die onmogelijkheid zie je in het contact met Shimamoto, maar ook al met zijn kapotgemaakte vriendinnetje, die hij ooit op straat in een auto ziet zitten, als een zombie. Hij legt z’n hand op het raam, maar er gebeurt niet, en dan rijdt de auto weg. Contact is onmogelijk.
Je kunt het ook lezen als het verhaal van Hajime die zich nooit goed bewust is van wat hij in het nu heeft: hij laat het contact met Shimamoto versloffen, hij maakt een vriendinnetje, om wie hij veel geeft, kapot door een seksuele relatie met haar nichtje aan te gaan, en hij vergeet het geluk van zijn gezin als hij Shimamoto tegenkomt. Hij heeft eigenlijk met niemand echt contact. Het boek eindigt hoopvol met de mogelijkheid van echt contact met zijn vrouw, waardoor hij misschien wel zal kunnen beseffen wat hij heeft in het nu. Zijn affaire met Shimamoto is dan eigenlijk zijn verlangen naar echt contact, dat mis dreigt te lopen omdat hij het zoekt bij iemand die onbereikbaar is.
Je kunt de gebeurtenissen met Shimamoto zelfs ook lezen als een fantasie van Hajime, die hunkert naar echt contact: zij beiden waren vroeger enig-kind, in een wereld van gezinnen met twee of meer kinderen. Ze waren verwant, en later heeft hij zich nooit meer verwant met iemand gevoeld.
Je kunt kiezen wat je wilt: die ruimte laat Murakami je.
Het is daardoor een boek waar je lang over na blijft denken. Het boek blijft lang in je gedachten.
Gegevens
Ten zuiden van de grens (Nederlandse vertaling), ISBN 9789045009896 Haruki MurakamiOh ja: dit boek kun je natuurlijk het best kopen in een echte boekwinkel!